Page 251 - Islamic Studies 06

İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, beşinci sayı (Bahar-Yay / 2024) / 250

öz fikirlərinin əsası qərar verdi. O şübhənin mövcudluğunu
həqiqətin mövcudluğuna dəlalət edən başlıca amil hesab
edirdi. Sonralar Dekart öz fəlsəfəsini «Goqito erqo sum –
düşünürəmsə, deməli mövcudam» prinsipi üzərində
sistemləşdirdi. Dekartın bu prinsipində yanlış məqamların
olduğunu ikinci fəsildə açıqlayacağıq. Lakin qeyd etmək
lazımdır ki, bu filosofun Sofizm cərəyanından olan müasirləri

ilə mübarizəsindəki nailiyyətləri inkarolunmazdır. Dekart
riyaziyyatda analitik həndəsənin, kosmoqoniyada Günəş
sisteminin təbii inkişafının, fiziologiyada reaksiyaların
reflektor hadisəsinin ilk elmi təsvirlərinin banisi sayılır. Onun
məhz bu elmi nüfuzu öz fəlsəfəsinin vüs’ət tapmasında
mühüm rol oynamışdır.
Müasir Avropa fəlsəfəsinin formalaşması haqda
danışarkən İmmanuil Kantın1 da rolunu qeyd etmək lazımdır.
Onun klassik alman idealizminin yaranmasında da xüsusi
xidmətləri olmuşdur. Kant fəlsəfəsi özünün tənqidi çıxışları ilə
fərqlənmişdir. Bu fəlsəfəyə tənqidi fəlsəfə (critical
philosophgy), yaxud transsendental idealizm deyilir. Kant
empirizm dalğasından, başqa sözlə desək «Təcrübəyə bağlılıq»
ruhundan tam xilas ola bilməmişdi. Bununla belə o,
metafizikaya, xüsusilə də Allaha inanmağın zəruri olduğunu
deyirdi. Yalnız, Kant təcrübədən kənarda qalan bu varlıqların
dərkolunmazlığını iddia edirdi. Bu filosofa görə bizim hiss
üzvləri ilə dərk edə bilmədiyimiz şeylər «özündə şey»
sayılmalıdır. «Özündə şey» isə dərkolunmazlıqdır.
Bir müddət sonra Kant idealizmi məşhur filosof Georq
Vilhem Fridrix Hegel2 tərəfindən inkişaf etdirildi. Hegel
alman idealizminin əsas nümayəndələrindən sayılır. O,
materiyanın deyil, ruhun əsas və birinci olduğuna inanırdı.
Lakin Hegelin varlıq barədə sistemləşdirdiyi tə’lim, həqiqəti
bir növ inkar etmək idi. Bu tə’lim thesis-antithesis-synthesis