Page 154 - Islamic Studies 04

Dinə söykənən əxlaq/ (153

başladı ki, insan ağlı dini hökmlərə və qanunlara müraciət
etmədən, işlərin yaxşı və ya pis olduğunu dərk edə bilərmi? Bu
problemi digər formada da ortaya qoymaq olar: “İnsanın
yerinə yetirdiyi işlərin Allah tərəfindən pis və ya yaxşı olması
göstərilməsə, həmin işlər öz-özlüyündə zati olaraq pis və ya
yaxşı adlana bilərmi? ”
Göründüyü kimi, müsəlman dünyasında sxolastik bəhslərin
formalaşdığı ilk çağlarda dinin əxlaqla qarşılıqlı münasibəti
əsas müzakirə obyektinə çevrilmişdi. Həmin vaxtlar məsələnin
öz həllini tapmasında müsəlman mütəfəkkirlər tərəfindən iki
yol təklif edildi: əşərilik və mötəzililik.
Əşərilik cərəyanı işlərin yaxşı və pisliyinin tam şəkildə
Allahdan asılı olduğunu, mötəzililik (xüsusilə də, imamilik)
təlimləri isə bütün işlərin deyil, bəzi işlərin yaxşı və pisliyinin
ağıl tərəfindən dərk edildiyini bildirmişlər.
İndi din və əxlaq münasibətləri barədə irəli sürülən həmin iki
görüşlə, daha sonra isə digər müsəlman filosofların bu haqdakı
fikirləri ilə tanış olacağıq.

Əşərilik
Kəlam elmində əsas qollardan biri kimi, hicri tarixi ilə IV
əsrin əvvəllərində Əbülhəsən Əl-Əşəri tərəfindən yaradılan
əşərilik dini-fəlsəfi təlim kimi tanınır. Əslində bu məktəb
həmin dövrdə İslam sxolastikasının digər fəal cərəyanı olan
mötəzililik ilə mübarizə şəraitində yeni kəlam məktəbi kimi
formalaşdı. Sözügedən məsələnin (“işlərin yaxşı-pisliyinin zati
olub -olmaması və bunun müstəqil ağıl qüvvəsi tərəfindən
edilib-edilməməsi”) əşərilik məktəbi tərəfindən izahına