Page 289 - Islamic Studies 05

Müasir insanın mənəvi tələbatı (288

etməyə də deyilir. Yəni Allahın, Onun Adlarının, Sifətlərinin

və fellərinin intiutiv (şühudi) dərkinə nail olmaq üçün əməli
şəkildə məşğul olan bir şəxsin yoluna, seyri-sulukuna “Əməli-
İrfan” deyilir. Əməli-irfanda, tövhidin bütün mərhələrində

intiusiya (şühud) məqamına çatmaq üçün salikin 1 - özünün, 2
- aləmin və 3 - Allahın qarşısında vəzifəsinin nə olmasından,
hansı nöqtədən başlamalı, hansı mərhələləri, mənzilləri və

məqamları arxada qoymasından, hansı mənzildə ona hansı
halların üz gətirməsindən, hər bir mənzil və məqamın zərəri və
bu zərərlərlə mübarizə yollarından danışılır. Fərqləri1 az olsa

da əməli-irfan əxlaq elminə çox bənzəyir. Başqa sözlə, bəzən
əməli-irfanı “fəlsəfi-əxlaq” və “nəqli-əxlaq” müqabilindəki
“irfani-əxlaq” adı ilə tanınan əxlaq növündən hesab etmək

olar. Onun digər əxlaqi təhqiqatlardan fərqləndirici xüsusiyyəti
budur ki, o, insanın vücudi təkamülünün yalnızca üfüqi
müstəvidə yox, əksinə, buna əlavə olaraq şaquli müstəvidə də

olduğunu deyir. Bu elm iddia edir ki, insanın şaquli
istiqamətdə təkamülünü onun öz ixtiyarına qoyur, onu bitki və
heyvan mərtəbəsindən insani, mələk və ilahi mərhələyə
çatdırır. Buna əsasən, nəqli və əqli əxlaqda şəxsin əxlaqlı

olması üçün məntiqi ardıcıllığın və bir-birinə söykənən
nizamın varlığı zəruri deyil. Amma irfani-əxlaqda xüsusi
dərəcələndirmə və mərhələləri bölmə ilə üzbə-üzük. Xacə

Abdullah Ənsarinin (396-481 h.q.) yazdığı “Mənazilus-Sairin”
kitabı əməli-irfan və ya irfani-əxlaq kitablarının ən
məşhurudur.2

1 M. Mütəhhərinin bu haqda nəzəri ilə tanış olmaq üçün bax: “Əsərlər Məcmuəsi” kitabı, 14-cü cild.
2 Buna əlavə olaraq, “Tavusul-Fuqara” (fəqirlərin tavusu) ləqəbi ilə tanınmış Əbu Nəsr Sərracın (vafat: 378
h.q.) “Əllümə-fi-Əttəsəvvuf”, Əbu Talib Məkkinin (vəfat: 386 h.q.) “Qutul-Qulub fi Müamilətul-Məhcub və