Page 290 - Islamic Studies 05

289) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, beşinci sayı (payız-qış / 2024)

Eyni halda, belə idrakı dadan şəxslər bunu başqalarına

izah etmək, onları da özlərinin bu mənəvi təcrübəsi, batini
intiusiyası (şühud) ilə tanış etmək istəyə bilərlər. Belə olan
halda onların məfhumlardan, zehni surətlərdən, sözlərdən

istifadə etməkdən başqa yolları yoxdur. Çünki sözlərdən və
məfhumlardan istifadə etmədən öz mənəvi təcrübələrini
başqalarına çatdıra bilməzlər. İntuitiv (şühudi) idrak şəxsi,

fərdi idrakdır və onu heç bir şəkildə olduğu kimi başqalarına
ötürmək olmur. Yalnız sözlərdən və zehni surətlərdən istifadə
etməklə onun haqqında başqalarında təsəvvür yaratmaq olar.

Buna “Nəzəri-İrfan” deyilir. Buna əsasən nəzəri-irfan,
“vasitəsiz” (hüzuri) elmdən “vasitəli” (hüsuli) elm almaq
deməkdir və vasitəsiz elmi, yaxud batini intiusiyanı (şühudu)

söz qəliblərinə, zehni məfhumlara salmaqdan ibarətdir.1 İrfan
öz inkişafının ilkin mərhələlərində və yaranmasının ilk
əsrlərində daha çox əməli-irfan dediyimiz formasında

yayılmışdı. Amma bu elm də həmçinin xüsusi dəlillərə əsasən
get-gedə nəzəriləşmiş və aləmə, insana, Allaha özünün xüsusi
baxışı ilə fəlsəfə və kəlam elmi ilə yanaşı fikri və nəzəri sistem
irəli sürən bir elm kimi çıxış etdi. Buna görə də nəzəri-irfanda

varlıq, Allah, insan və onun son taleyi haqqında danışılır.
Əlbəttə, nəzəri-irfan fəlsəfə, kəlam, Quran və hədislə əlaqədə
olan fənnlərarası bir elmdir. Necə ki, əməli-irfan da

fənnlərarası elmdir, çünki fiqh və əxlaqla əlaqəlidir.

Fəsfi Tariqil-Murid ilə Məqamit-Tövhid”, İbn Sinanın (370 -428 h.q.) ariflərin məqamı haqqında yazdığı “Əl-
İşarat” kitabının 9-cu bölməsi, Əbul-Qasim Quşeyri Nişapurinin (377-465 h.q.) “Risalətul-Quşeyriyyə”, Xacə
Nəsirəddin Tusinin (fəvat: 672 h.q.) “Ovsaful-Əşraf” kitabları əməli-irfana, yaxud irfani-əxlaqa aiddir.
1 “İslam İrfanı axtarışında”: Misbah Yəzdi.