Page 76 - Islamic Studies 05

75) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, beşinci sayı (payız-qış / 2024)

adlandırdı. Başqa bir ehtimala görə, Sokrat hədsiz
təvazökarlığı səbəbi ilə alim adlanmasından imtina etdi. Bir
sözlə Sokrat insan təfəkkürünün əvəzsiz fədaisi, fəlsəfənin
«Tacsız kralı» sayılır. Bu «Fəlsəfə kralı» öz zamanında,
xüsusilə ilahiyyatın, humanizmin və əxlaqi məsələlərin
inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Şərq filosoflarının bir
qismi Sokratın peyğəmbər olması ehtimalını da irəli sürmüşlər.

Bu ehtimalla ziddiyyət təşkil edən yeganə məsələ Sokratın
nəzəriyyələrində bə’zi çatışmazlıqların olması faktıdır. Lakin
bu ziddiyyəti aradan qaldırmaq o qədər də çətin deyil. Belə ki,
biz Sokratın nəzəriyyələrini yalnız onun tələbələrinin
əsərlərində müşahidə edə bilirik. Onun nəzəriyyələrinin yalnız
bu əsərlərdə əks olunması onların təhrif olunması ehtimalını
artırır. Qədim yunan qövmü içərisində İlahi elçilərin
mövcudluğu zərurəti, heç də həqiqətdən uzaq deyil. Bu
zəruriyyətin təsdiqini «Qur’ani-Kərim»də də görə bilərik:
«Elə bir ümmət, qövm yoxdur ki, onun içərisindən bir
peyğəmbər olmasın».2
Biz bu ehtimalın düzgün olması haqda deyil, mümkünlüyü
barədə danışırıq. Təsdiqləyəcəyimiz yeganə məsələ odur ki,
Sokrat sözün həqiqi mə’nasında bir ilahiyyatçı filosof
olmuşdur.
Aristotelin fəlsəfi fikirləri ilahiyyata və ümumi əqli
məsələlərə aid olduğu üçün belə adlandırılmışdır. Beləliklə,
metafizika öz həqiqi mə’nasını itirib, «Transfizika –fizikadan
başqası» anlamını kəsb etdi. Bu məsələ ilk növbədə Avropa
filosoflarının arasında meydana gəlmiş və yayılmışdır.
İsa Məsihin (ə) peyğəmbərliyindən sonra xristianlıq dininin
geniş yayılması fəlsəfi fikirlər üçün yeni bir mərhələ oldu. Bu
mərhələni antik fəlsəfə (Sokrat, Platon, Aristotel fəlsəfəsi) ilə
xristian dini tə’limlərinin qarşılıqlı əlaqələri təşkil edirdi. Bu

2Fatir surəsi, ayə 24.