Page 79 - Islamic Studies 05

Fəlsəfə elminə qısa bir baxış (78

məhz bu elmi nüfuzu öz fəlsəfəsinin vüs’ət tapmasında
mühüm rol oynamışdır.
Müasir Avropa fəlsəfəsinin formalaşması haqda danışarkən
İmmanuil Kantın1 da rolunu qeyd etmək lazımdır. Onun
klassik alman idealizminin yaranmasında da xüsusi xidmətləri
olmuşdur. Kant fəlsəfəsi özünün tənqidi çıxışları ilə
fərqlənmişdir. Bu fəlsəfəyə tənqidi fəlsəfə (critical

philosophgy), yaxud transsendental idealizm deyilir. Kant
empirizm dalğasından, başqa sözlə desək «Təcrübəyə bağlılıq»
ruhundan tam xilas ola bilməmişdi. Bununla belə o,
metafizikaya, xüsusilə də Allaha inanmağın zəruri olduğunu
deyirdi. Yalnız, Kant təcrübədən kənarda qalan bu varlıqların
dərkolunmazlığını iddia edirdi. Bu filosofa görə bizim hiss
üzvləri ilə dərk edə bilmədiyimiz şeylər «özündə şey»
sayılmalıdır. «Özündə şey» isə dərkolunmazlıqdır.
Bir müddət sonra Kant idealizmi məşhur filosof Georq
Vilhem Fridrix Hegel2 tərəfindən inkişaf etdirildi. Hegel
alman idealizminin əsas nümayəndələrindən sayılır. O,
materiyanın deyil, ruhun əsas və birinci olduğuna inanırdı.
Lakin Hegelin varlıq barədə sistemləşdirdiyi tə’lim, həqiqəti
bir növ inkar etmək idi. Bu tə’lim thesis-antithesis-synthesis
kimi formalaşan «inkarı inkar qanunu» idi. Bu qanun iki əks
şeyin vəhdətini tərənnüm edir. Bu vəhdət, həm də mübarizədir.
İki əks şey bir-biri ilə mübarizə edir və nəticədə şey öz əksini
«inkar» edərək məhvə mə’ruz qoyur. Lakin bu elə məhvdir ki,
ondan inkarı inkar edən üçüncü bir şey törəyir. Deməli, birinci
şey – thesis, ikinci onu inkar edən əkslik – antithesis və
nəhayət yaranmış üçüncü şey, inkarı inkar edən – synthesis -

1İmmanuil Kant –1724-1804-də yaşamış Alman filosofudur. Köniqsberqdə anadan
olmuş, klassik alman idealizmini yaratmışdır. Kosmoqoniyada kainatın dumanlıqdan
yaranmasını iddia edən «Nebulyar» hipotezini irəli sürmüşdür.
2Georq Vilhelm Fridrix Hegel – 1770-1831-də yaşamış Alman filosofu. Klassik
idealistlərdən sayılır.