Page 181 - Islamic Studies 04

180) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, İkinci il, Üçüncü buraxılış (payız-qış /2023)

Məsələn: "insan" məfhumuna düzgün tərif verdikdən sonra
onun fərdlərini alim-cahil, güclü-zəif, azərbaycanlı və qeyri-
azərbaycanlı kimi bölmək olar. Məlumdur ki, bu bölgü
əməliyyatı da ağlın sayəsində həyata keçir və onu təfəkkürün
üçüncü forması öyrənir və "bölgü" adlanır.
Nəhayət, insan bu əməliyyatlardan sonra, yaratdığı
məfhumun başqa varlıqlarla əlaqəsinə baxa bilər; onun

haqqında hökm verə bilər. Məsələn: zehinin yaratdığı həmin
"insan" məfhumu haqqında "İnsan heyvanlardan fərqli olaraq
cəmiyyət halında yaşamağa və başqalarının hüquqlarına riayət
etməyə məcburdur" hökmünü kəşf edə bilər. Bu hökmü isə
isbatsız olaraq qəbul etmək düzgün deyil. Ümumiyyətlə heç
bir hökm isbatsız qəbul olunmur. Həmin isbat metodunu isə
təfəkkürün dördüncü forması araşdırır və "əqli-nəticə" adlanır.
Təfəkkürün bu forması ilə bağlı olan aşağıdakı başqa bir
misala baxaq:
Alimlər Günəşin Şərqdən çıxaraq Qərbdə batdığını müşahidə
etdikdə belə nəticəyə gəlmişlər ki, "ya Yer Günəşin, ya da
Günəş Yerin ətrafına fırlanır". Alimlərin bu hökmü verməsi
ağıl qüvvəsinin dördüncü təfəkkür forması olan "əqli-
nəticə"nin sayəsindədir.
İnsan bu idrakla heyvandan fərqlənir və bu onun kamilliyini
göstərir. Əqli idrak zehni təhlillər sayəsində yaranır. Məsələn,
insan və heyvan hissi idrakda müştərəkdir, yəni ətraf aləmi
müşahidə edən insan və heyvanda hissi təsəvvürlər əmələ gəlir
və heyvan bu təsəvvürləri məfhum halına salıb qruplaşdıra
(mücərrədləşdirə) bilmədiyindən onun üçün əqli idrak hasil
olmur. Amma insan hiss etdiyi şeylərdən (hissi idrak) ümumi
məfhumlar alaraq (mücərrədləşdirmə) onları mənalandıra
(tərif) bildiyindən, hissələrə ayırdığından (bölgü), onlar
arasında bağlılıq qurmağa (əqli-nəticə) qadir olduğundan, əqli
məlumatlara da malik ola bilir. Heyvan isə ətraf aləmdəki