Page 93 - Islamic Studies 05

Fəlsəfə elminə qısa bir baxış (92

Səbəbiyyət qanunu barədə söhbət açan mövzulardan biri də
bu qanunun necə kəşf olunması mövzusudur. İnsan belə bir
qanunun mövcud olmasına necə inanmış və onun kəşfinə necə
yetişmişdir? Bə’zi alimlər bu qanunun dəqiq təcrübələrin
nəticəsində aşkar edildiyini düşünürlər. Məsələn, həkim
gündəlik təcrübəsində xəstəliklərin müəyyən səbəblərə bağlı
olduğunu görür. Şübhəsiz ki, bu fərziyyə düzgün deyildir.

Əvvəla, həkim belə bir qanunu müayinə zamanı aşkarlamır. O,
bu qanunun mövcudluğuna inandığı üçün hər bir xəstəyə
müəyyən səbəb axtarır.
Emprizm nümayəndələrindən olan ingilis filosofu Devid
Yuma görə səbəbiyyət qanunu şeylərin ardıcıl və ya paralel
olmasından asılıdır. Məsələn, biz qara buludlarla yağışın
ardıcıl şəkildə gəldiyini müşahidə edirik. Bu buludların səbəb,
yağışın nəticə olmasından xəbər verir. Yaxud, işləyən
mühərriklə hərəkətdə olan maşının uyğun vəziyyətdə olduğunu
görürük. Bu uyğunluq mühərrikin səbəb, maşının hərəkətinin
isə nəticə olduğunu açıqlayır.
Bu filosofun da nəzəriyyəsi qənaətbəxş deyildir. Sözsüz ki,
deyilən misallarda səbəbiyyət qanunu mövcuddur. Lakin bu
qanun Yumun dediyi kimi ardıcıllıq və ya paralellik ilə kəşf
olunmur. Təbiətdə çoxlu varlıqlar mövcuddur ki, ardıcıl və ya
paralel şəkildə olsalar da, biri digərinin səbəbi, yaxud nəticəsi
deyildir. Məsələn, fəsillər həmişə eyni ardıcıllığa malikdirlər,
lakin bunların heç biri digərinin səbəbi, yaxud nəticəsi deyil.
Habelə, Günəşdən ayrılan nur və istilik həmişə paraleldir.
Lakin bunlardan (nur və istilik) hansı birini digərinə səbəb,
yaxud nəticə hesab etmək olar?!
Ən düzgün nəzəriyyə budur ki, insan səbəbiyyət qanununu
hər şeydən öncə öz daxilində tapır. O, hər an davranış və
hərəkətlərinin öz iradəsinə bağlı olduğunu görür. Bu da, insan