Page 74 - Islamic Studies 02

72) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, İkinci. İl, İkinci. Buraxılış (Bahar-Yay/2022)

İndi isə görək digər canlılar düşünən varlıq olmamasına
1
baxmayaraq insanla hansı xüsusiyyətlərdə müştərəkdir,
hansında isə müştərək deyil?
Yuxarıdakı idraklar öz növbəsində İbn Sinanın nəzərincə (
“İşarat” əsərində dediklərinə əsasən), zehnin malik olduğu
"duyğu", "xəyal", "vahimə", "ağıl" və "hafizə" qüvvələri
sayəsində meydana gəlir. Qeyd edək ki, yuxarıda göstərilən

qüvvələr sayəsində zehində yaranan biliklər, məlumatlar hafizə
qüvvəsinin vasitəsilə qorunub saxlanılır. Bu məlumatlar hüsuli
idrakın ardıcıllıq baxımından mərhələləridir və aşağıdakılardan
ibarətdir:
1. Hissi, 2. Xəyali, 3. Təxəyyüli, 4. Vəhmi, 5. Əqli

Hissi idrak
Dünyaya yeni gələn insanın məlumatları tədricən əmələ gəlir.
Yəni onun yuxarıda qeyd etdiyimiz əqli idrakı olmur. Məsələn,
körpə uşaqdan "Ana nədir?" soruşulsa, o öz anasını göstərəcək.
Yəni uşaq "analığı", yalnız hissi idrakın sayəsində qavrayır.
"Ana" dedikdə, yalnız öz anasını dərk edə bilir. Əqli idrakın
"mücərrədləşdirmə", yəni məfhum yaratma qabiliyyəti uşaqda
olmadığından,“ o, yalnız öz anasını dərk edə bilir. Bununla
yanaşı, dünyaya yenicə göz açmış körpə qısa zaman
müddətində, artıq nələrinsə yaxşı və pis olduğunu hiss edir.

1. Qeyd edək ki, burada, heyvanın düşünən varlıq olmayaraq qeyd olunması,
insanın təfəkkürünü öyrənmək üçündür. Yəni heyvanı düşünməyən varlıq kimi
götürmək, onun məhz insan kimi düşünən varlıq olmadığını vurğulamaq
üçündür. Digər elmlərdə isə heyvan düşünən varlıq kimi qəbul olunur. Məsələn,
irfanda bütün məxluqatın öz həddində şüurlu olduğu deyilir. Buna görə də
burada heyvanın şüursuz, yaxud düşünən varlıq olmaması deyildikdə, onun
məhz insan kimi təfəkkür edə bilmədiyi başa düşülür. Onu da qeyd edək
ki, bunlar çox qısa məlumatlardır və ola bilər ki, heyvan haqqında həqiqət
tamamilə başqa cür olsun. Bu deyilənlər, yalnız və yalnız təfəkkürü
müəyyənləşdirmək üçündür.