Page 70 - Islamic Studies 02

68) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, İkinci. İl, İkinci. Buraxılış (Bahar-Yay/2022)

dərəcələri əhatə etməlidir. Bunların daha dəqiq mənası üçün
təfsirlərə müraciət etmək lazımdır. Amma biz, idrakın
bildiyimiz müxtəlif dərəcələrinə əsasən, ümumi şəkildə deyə
bilərik ki, ayədə əvvəlcə sadə idraka işarə edilmişdir. Sonra
idrakın yəqin şəklindəki formasına, daha sonra isə yəqindən də
üstün formasına, gözlə müşahidə ediləcək qədər yüksək
dərəcəsinə işarə olunmuşdur.

Alimlər idrakın bu növləri və hər birinin dərəcələri haqqında
geniş şəkildə izahlar vermişlər. Amma idrakın, bu növlərin hər
birini əhatə edən tərifini isə ümumi şəkildə aşağıdakı kimi
vermişlər:
1
İdrak - Obyektin özünün və ya əksinin insan varlığında hazır
olması ilə yaranan şüurlu aktiv prosesdir və bu prosesdə insan
varlığında yer alan obyekt, yaxud onun əksi, bilik adlanır.
İdrak, yəni hər hansı bir ünsürün başqa bir ünsür (insan,
yaxud heyvan) hüzurunda, zatında yer almasıdır. Bu yer alma
zamanı ikinci ünsürün məkanına çevrilən birinci ünsür (insan,
yaxud heyvan) öz zatının var olduğunu birbaşa dərk
etdiyindən, onun zatında yer alan ikinci ünsürün də varlığını
öz zatı ilə dərk etməlidir. Belə yer almanın əşyaların aynada
əks olunaraq yer almasından fərqi aktiv olmadadır, yəni ikinci
ünsürün məkanına çevrilən birinci ünsür aynanın əksinə
olaraq, həmçinin bu yer almanı şüurlu şəkildə qavrayır və bu
prosesdən agahdır.
İnsanın öz zatını, onun var olduğunu birbaşa hiss etməsi, dərk
etməsi "hüzuri", zatında yer alan ünsürlər vasitəsi ilə xarici
obyektlərin varlığını dərk etməsi isə "hüsuli" idrak forması
olur.
İndi də idrakın növlərinə və idrak sayəsində yaranan biliklər,
yaxud məlumatlar sisteminə baxaq.

1. Burada, obyekt dedikdə, gerçək aləmdəki hər bir varlıq başa düşülür.
Məsələn: insan, xarici aləm, xarici aləmdəki qanunlar və s.