Page 77 - Islamic Studies 02

Təsdiq sahəsində əxlaqın dinə ehtiyacı ./ (75

zehninizdə qurduğunuz surətlər "təxəyyül" olur (məsələn,
xəyalınızda özünüzü qədim zamanlarda təsəvvür etməyiniz
kimi, yaxud fantastik əsərlərin, filmlərin yaradılması). Bundan
sonra, səmadan sizə tərəf gələn obyektin durmadan
yaxınlaşdığı zaman onun qorxunc varlıq olduğunu görsəniz,
sizdə qorxu hissi yaranır. Onun qorxulu olduğu da vahimə
qüvvəsi ilə dərk edilir. Buna da "vəhmi" idrak, yaxud bilik
deyilir. Bunlardan sonra zehnin ağıl qüvvəsi ilə əldə edilən
yeni idrak meydana gəlir. Əvvəlcə ağıl qüvvəsinin
"mücərrədləşdirmə"si (əvvəldə qeyd olunan dörd təfəkkür
formasından birincisi) sayəsində həmin xəyali elmlərdən
ümumi məfhum yaradılır. Məsələn: əgər insan, yaxınlaşdıqca
həmin obyektin cisim olduğunu görsə, onun "göy cismi"
olduğunu dərk edəcək. Bu da zehnin onu, əvvəl də qeyd
etdiyimiz dörd təfəkkür formasından birincisi olan
"mücərrədləşdirmə" sayəsində "Bu, göy cismidir.” kimi
mənalandırmasıdır. Buna bir balaca izah verək: məlumdur ki,
insan həmin obyekti müxtəlif xüsusiyyətləri, məsələn: hansısa
bir rəngdə, formada, çöküklük-qabarıqlığı ilə birlikdə görür.
Amma onu bu cüzi xüsusiyyətlərindən ayıraraq, təmizləyərək,
onun üçün ümumi bir məfhum yaradıb, onu bu
xüsusiyyətlərdən təmiz halda, göy cismi adlandırır. Bu cüzi
xüsusiyyətlərdən əqli ayırma və təmizləməyə
"mücərrədləşdirmə" deyilir.
İkinci təfəkkür formasına da qısa olaraq belə işarə etmək olar:
insan mücərrədləşdirmədən sonra alınan məfhumun həqiqi
mahiyyətini başa düşməyə çalışır. Məsələn: müxtəlif mən, sən,
o və s. kimi fərdləri müşahidədən sonra, zehin
mücərrədləşdirmə əməliyyatı vasitəsi ilə yeni bir "insan"
məfhumu yaradır. Belə ki, artıq zehində yer alan bu məfhumun
boy, rəng, haralı olması və s. kimi cüzi xüsusiyyətləri olmur.