Page 75 - Islamic Studies 02

Təsdiq sahəsində əxlaqın dinə ehtiyacı ./ (73

Gözəl qoxular xoşuna gəlir, nələrdənsə qorxur, anasının
mehriban laylasına xumarlanır, dadlı şirin şeyləri xoşlayır,
kənardan bədəninə olan ağır təsirdən əziyyət çəkir. Bildiyimiz
kimi, bu idraklar, bu məlumatlar beş duyğu üzvlərinin
nəticəsidir:1. Görmə 2. Eşitmə 3. Dadbilmə 4. İybilmə 5.
Lamisə.
Beləliklə, hissi idrak beş duyğu üzvünün insanda yaratdığı
idrakdan ibarətdir. İnsanın idrakı birinci növbədə, həmin bu
hissi idraklar vasitəsilə inkişaf etməyə başlayaraq dərin əqli və
fəlsəfi mövzulara yetişir. Buna görə də hər kəs bu beş hissi
idrakdan birinə malik olmasa, həmin hissi idrakla bağlı başqa
idraklardan məhrum olur. Məsələn: anadangəlmə görmə
qabiliyyətinə malik olmayan bir şəxs, sonradan rəng haqqında
fizikanın kəşf etdiyini anlaya bilməz. O, necə anlasın ki,
rəngin görünməsi "cisimlər, yeddi rəngi özündə cəmləmiş ağ
işıq üzərlərinə düşən zaman yeddi rəngdən altısını udaraq
birini əks etdirir" qanunu ilə həyata keçir və s.
Bildiyiniz kimi, heyvanlar hissi idrakda insanla müştərəkdir.
Hətta bəzi heyvanlarda bu beş hiss daha güclü olur.
Onu da qeyd edək ki, hissi idrakın özü iki - duyğu (zahiri) və
hüzuri (batini) idraka ayrılır. Yəni hüzuri idrak da hissi
idrakdır. Məsələn: biz özümüzü, öz daxili, nəfsi
istedadlarımızı, qüvvələrimizi də hiss edirik.

Xəyali idrak
Hissi idrak, insanın beş duyğu üzvündən biri ilə xarici aləmlə
əlaqə yaratdığı zaman onda davam edən həmin hissiyyatdır
(idrakdır), xəyali idrak isə bu bağlılıq qırıldıqdan sonra həmin
idrakın insan zehnindəki xəyali formasıdır. Xəyal qüvvəsinin
sayəsində yaranan "təxəyyül"ə də yuxarıda işarə edildi.