Page 78 - Islamic Studies 02

76) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, İkinci. İl, İkinci. Buraxılış (Bahar-Yay/2022)

Bununla belə, mücərrədləşdirmə sayəsində yaranan "insan"
məfhumu zehin üçün bir qədər məlum olsa da, amma onun
həqiqi mahiyyəti hələ ki, məchul qalır. Yəni "insan"ın əsl
mənası nə deməkdir, əsl həqiqəti nədir? Bu sualı
cavablandırmaq üçün isə zehin ikinci bir təfəkkür formasından
istifadə edir və bu təfəkkür formasına da "tərif" deyilir.
Mücərrədləşdirmə əməliyyatı çox asan bir əməliyyat olub,

ümumi xarakter daşıdığı halda, "tərif" təfəkkür forması xüsusi
insanlara məxsusdur. Yəni hər bir insan heç bir çətinlik
çəkmədən mücərrədləşdirmə əməliyyatı apara bilir və bunun
üçün, digər üç təfəkkür qanunlarında olduğu kimi, dəqiq
şəkildə təfəkkürün şərtlərinə riayət etmək lazım deyil.
Bundan sonra, həmin məfhumun nümunələrini bir-birindən
hansısa xüsusiyyətlərinə görə bölünməsinə baxmaq olar.
Məsələn: "insan" məfhumuna düzgün tərif verdikdən sonra
onun fərdlərini alim-cahil, güclü-zəif, azərbaycanlı və qeyri-
azərbaycanlı kimi bölmək olar. Məlumdur ki, bu bölgü
əməliyyatı da ağlın sayəsində həyata keçir və onu təfəkkürün
üçüncü forması öyrənir və "bölgü" adlanır.
Nəhayət, insan bu əməliyyatlardan sonra, yaratdığı
məfhumun başqa varlıqlarla əlaqəsinə baxa bilər; onun
haqqında hökm verə bilər. Məsələn: zehinin yaratdığı həmin
"insan" məfhumu haqqında "İnsan heyvanlardan fərqli olaraq
cəmiyyət halında yaşamağa və başqalarının hüquqlarına riayət
etməyə məcburdur" hökmünü kəşf edə bilər. Bu hökmü isə
isbatsız olaraq qəbul etmək düzgün deyil. Ümumiyyətlə heç
bir hökm isbatsız qəbul olunmur. Həmin isbat metodunu isə
təfəkkürün dördüncü forması araşdırır və "əqli-nəticə" adlanır.
Təfəkkürün bu forması ilə bağlı olan aşağıdakı başqa bir
misala baxaq:
Alimlər Günəşin Şərqdən çıxaraq Qərbdə batdığını müşahidə
etdikdə belə nəticəyə gəlmişlər ki, "ya Yer Günəşin, ya da