Page 52 - Islamic Studies 02

50) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, İkinci. İl, İkinci. Buraxılış (Bahar-Yay/2022)

İndi din və əxlaq münasibətləri barədə irəli sürülən həmin iki
görüşlə, daha sonra isə digər müsəlman filosofların bu haqdakı
fikirləri ilə tanış olacağıq.

Əşərilik
Kəlam elmində əsas qollardan biri kimi, hicri tarixi ilə IV
əsrin əvvəllərində Əbülhəsən Əl-Əşəri tərəfindən yaradılan

əşərilik dini-fəlsəfi təlim kimi tanınır. Əslində bu məktəb
həmin dövrdə İslam sxolastikasının digər fəal cərəyanı olan
mötəzililik ilə mübarizə şəraitində yeni kəlam məktəbi kimi
formalaşdı. Sözügedən məsələnin (“işlərin yaxşı-pisliyinin zati
olub -olmaması və bunun müstəqil ağıl qüvvəsi tərəfindən
edilib-edilməməsi”) əşərilik məktəbi tərəfindən izahına
gəldikdə, burada problemin qoyuluşu ilə bağlı bir məqam
müqəddimə olaraq aydınlaşdırılmalıdır.
Öncə də qeyd edildiyi kimi, İslam sxolastikasında “ din və
əxlaq münasibətləri “ bəhsi işlərin yaxşı və ya pisliyinin İlahi
iradədən asılı olmaması mövzusunun müzakirəsi ilə
başlamışdı. Burada bir məsələni vurğulamaq lazımdır ki,
müsəlman mütəkəllimləri arasında mövcud olan bu problemin
iki aspekti var idi. Daha doğrusu, həmin məsələ iki hissədən
ibarət idi: birinci hissədə işlərin zati olaraq öz-özlüyündə yaxşı
və ya pis adlana bilməsi, ikinci hissədə işlərin pis və ya yaxşı
olmasının ağıl tərəfindən dərk olunub-olunmaması müzakirə
edilirdi.
Əşərilikdə problemin həlli
Əşərilik məktəbi yarandığı dövrdə bəzən dini əqidələrin
izahında ağıla istinad etsə də, bir sıra məsələlərdə ağlın rolunu
tam inkar edirdi. Hər iki mərhələdə həmin münasibət müşahidə
olunur, yəni Əl-Əşəri işlərin yaxşı və ya pis olmasını həm zati,
həm də əqli idrak aspektindən tam İlahi iradə və qanunlara
əsaslandırır. Deməli, əşərilik məktəbi baxımından heç bir iş öz