Page 54 - Islamic Studies 02

52) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, İkinci. İl, İkinci. Buraxılış (Bahar-Yay/2022)

mövcuddur. Beləliklə, onun peyğəmbərliyi sübuta
1
yetməyəcək. ”
Başqa sözlə, biz hətta peyğəmbərin sözünün düzgün olmasını
təsdiq etmək üçün öncədən və tam müstəqil əqli idrak yolu ilə
yalanın pisliyini dərk etməliyik. Çünki yalan danışmağın
pisliyini şəriətlə əlaqələndirsək, bu vaxt şəriətin hökmlərini
qəbul etmək məcburiyyətində qalmayacağıq.

Qeyd edək ki, insani əxlaq normalarının qəbulu digər bir
fəlsəfi problemlə bağlıdır. Bu, insanın iradə azadlığına malik
olub-olmaması məsələsidir. Əşərilik məktəbində bütün işlər
Allahın iradəsinə aid edildiyinə görə insan azad iradə sahibi
sayılmır. Bütün işləri ərsəyə gətirən Allah və Onun əzəli
iradəsidir. Bu məqamda normativ əxlaq prinsiplərindən
danışmaq cəfəngiyyatdır, çünki ənənəvi əxlaqda insanlara
yaxşı işləri həyata keçirmək və pis işlərdən çəkinmək tövsiyyə
olunur. Azad iradə olmayan yerdə isə insanlara bu qəbil
tövsiyələr vermək tam mənasızdır. Deməli, əşərilik təliminin
müddəalarından biri insanda azad iradənin imkansızlığıdır. Bu
baxış ikinci dəstənin görüşlərində tam fərqlidir. Onlar insanın
azad iradəyə malik bir varlıq olduğuna inanırlar. Buna görə də,
insan azad təfəkkür və sağlam düşüncə sahibi olaraq bir sıra
ümumi əxlaq qanunlarını dərk edə bilər. Beləliklə də, bu
şəraitdə əxlaq prinsiplərindən danışmaq olar.
Əşərilikdə yaranan digər problem ondan ibarətdir ki, Allah-
Taala çox rəzil insanları cənnətə, yüksək İlahi və insani
dəyərlərə malik olan insanları isə cəhənnəmə ata bilər. Yəni
Allah-Taala belə bir iş görsə, biz Allahı bu işinə görə qınaya
bilmərik, çünki yaxşı və pis işləri tam İlahi iradə ilə
əsaslandırsaq , bu vaxt Allahın bütün işləri yaxşı hesab
edilməlidir. Onda Allahın yuxarıda qeyd etdiyimiz işləri də,

1. Hilli, “Kəşful murad fi şərhi təcridil - etiqad”, s. 303.