Page 167 - Islamic Studies 04

166) / İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, İkinci il, Üçüncü buraxılış (payız-qış /2023)

Beş mərhələli hərəkət və nəticə
İnsan məchulla üzləşdikdə onu məluma çevirmək üçün
zehnini hərəkətə gətirir. Bəzən bu hərəkət qısa bir anda, bəzən
isə uzun zaman ərzində sona çataraq nəticə verir. Buradakı
hərəkət kompüterdəki ixtiyarsız, iradəsiz, şüursuz şəkildə olan
passiv fiziki yerdəyişmə ilə baş verən hərəkətdən fərqlənir.
Zehnin bu işi, onun öz fəzasına uyğun mərhələləri keçməklə

həyata keçir. Zehin də hər hansı bir məchulu məluma
çevirmək üçün müəyyən mərhələləri qət edərək məluma
yetişir. Amma bu hadisə qısa zaman kəsiyində baş verdiyi
üçün bizə elə gəlir ki, məchul birbaşa məlumdan alınır. Bu
təhlildə məqsəd belə bir sualı cavablandırmaqdır: nə üçün
zehin də kompüter kimi müəyyən mərhələləri keçdiyi halda,
kompüterin əksinə olaraq, səhvlərə yol verir?
Cavab: Kompüter iki prinsip etibarilə zehindən fərqlənir.
Birincisi budur ki, kompüterin iradəsi yoxdur. Apardığı hər
əməliyyat və aldığı nəticə icbari şəkildə həyata keçir. İkincisi,
kompüterin "təfəkkür hərəkəti" zahirdə zehnin canlı və mənəvi
hərəkəti kimi görünsə də, əslində, mexaniki hərəkətdir. Yəni
kompüterin "təfəkkürü" elektronların mexaniki hərəkətindən
başqa bir şey deyil. Amma zehnin təfəkküründə beyin
hüceyrələri mexaniki hərəkətə gəlsə də, bununla bərabər,
ruhda da dəyişikliklər baş verir. Bunun da isbatını fitri olaraq
belə vermək olar: bu, "hüzuri elm”in vasitəsi ilə baş verir.
Yəni insan qəlbən və öz-özlüyündə hiss edir ki, onun ruhunda
da dəyişikliklər özünü göstərir.
Bu iki fərqi nəzərə alsaq, məlum olur ki, "kompüter zehni"
hərəkət edən zaman onun hərəkət yolu üzərində heç bir maneə
və hərəkətə təsir edən kənar bir qüvvə olmur. Məlumdur ki,
maneə olmadıqda məqsədə çatmaq da mütləqdir. Amma
zehnin işinə təsir göstərən amillərdən ən əsası olan nəfs,