Page 168 - Islamic Studies 04

Dinə söykənən əxlaq/ (167

adətən, təfəkkürün yoluna sədd çəkir. Bu da çox zaman alınan
nəticələrə bilavasitə öz təsirini göstərir.
Ümumi şəkildə qeyd edək ki, təfəkkür dörd formada baş
verir; "mücərrədləşdirmə", "tərif", "bölgü" və "əqli nəticə" ...
və məntiqin elə əsas xətti də bu dörd istiqamətdədir. İndi isə
qeyd etdiyimiz beş mərhələnin izahına diqqət yetirək:

Birinci mərhələ: məchul obyekt, iradə və gərginlik.
Zehin hər hansı bir obyekti məchul kimi qarşılamalıdır ki,
insanda bu məchulu məluma çevirmək iradəsi yaransın. Bəzən
insan həqiqətdə məchulla üzləşdiyi halda, həmin mövzuya
etinasız yanaşdığından, onda bu sualla bağlı "cəhalət" halından
çıxaraq "elm"ə yiyələnmək istəyi oyanmır. Amma cəhalət
halından çıxaraq elmə yiyələnmək iradəsi yaranan zaman
zehnin aldığı vəziyyət dayandığı yerdən hərəkətə başlayan
avtomobilin vəziyyətinə bənzəyir. Mühərriki işlək halda
hərəkətsiz qalan avtomobil, yerində işlədiyi kimi, insan da
məchulla üzləşdikdə əgər onu məluma çevirməyə iradə
göstərsə, onun zehnində gərginlik əmələ gəlir. Bu gərginlik
insanın məchulu məluma çevirmək istəyindən törəyir və
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, həm insanın beynində, həm də

ruhunda özünü göstərir. Onu da qeyd edək ki, bu mərhələ insan
əxlaqına da təsir göstərir. Belə ki, bəzən insan özünü, ona
məlum olmayan bir şey qarşısında təkəbbürlülük, inadkarlıq,
təəssübkeşlik və s. üzündən alim kimi göstərir. Bu da sonrakı
mərhələlərin icrasının qarşısını alır, yəni belə insan üçün
məsələ həll olunmadan həll olunmuş kimi qəbul olunur.
İkinci mərhələ: məchulun növü.
Məchulu məluma çevirmək istəyindən sonra mütləq
məchulun növü aydınlaşmalıdır, yoxsa onu məluma çevirmək