Page 170 - Islamic Studies 04

Dinə söykənən əxlaq/ (169

gəzərək axtarış aparır və "Aləm dəyişkəndir", "Bütün
dəyişkənlər sonradan yaranır" - kimi münasib məlumatları
seçərək oradan xaric olur. Nəhayət, beşinci mərhələdə
zehnimiz bu iki məlumatı "Aləm dəyişkəndirsə və bütün
dəyişkənlər sonradan yaranırsa" - kimi qruplaşdıraraq
"Deməli, aləm sonradan yaranıb" - nəticəsini alır.
Bir daha qeyd edək ki, hər hansı bir sahədəki təfəkkür dörd
formada ola bilər: ya hər hansı bir ümumi məfhumun
yaradılması, ya həmin məfhumun mahiyyətinin düzgün ifadə
edilib, ona tərif verilməsi, ya həmin məfhumun xarici
nümunələri üzərində düzgün bölgü aparılması, ya da ağıl
vasitəsi ilə bu məfhumla bağlı hər hansı bir hökmün ələ
gətirilməsi zamanı. Təfəkkürün bu formalarından birincisi
"mücərrədləşdirmə", ikincisi "tərif", üçüncüsü "bölgü",
dördüncü isə "əqli nəticə" adlanır. Bunlardan birincisini
çıxmaq şərti ilə, hər birində yuxarıda qeyd edilən beş
mərhələdən keçməmiş nəticə almaq olmaz. Çünki birinci
təfəkkür forması olan mücərrədləşdirmə ümumi xarakter
daşıyır, belə ki, zehin qarşılaşdığı bir neçə əşyadan, sadə
təfəkkür sayəsində müəyyən bir məfhum ala bilər. Bir az
diqqət etməklə zehnin, qalan üç təfəkkür formasında,
həqiqətən də, bu mərhələləri qət edərək nəticəyə çatmasını
hamımız təsdiqləyə bilərik.
Sonda bir məsələyə aydınlıq gətirməklə bəhsimizi
yekunlaşdırırıq. O da bundan ibarətdir ki, bir qrup insanlar
qeyd etdiyimiz məsələdən müstəsnadırlar. Yəni belə insanlar
nəticəyə yetişmək üçün heç də bu "beş mərhələ"ni qət etmirlər,
əksinə, onlar nəticəni birbaşa əldə edirlər. Belə şəxslər
aşağıdakılardır: